شرحی بر دعای وداع با ماه مبارک رمضان

شرحی بر دعای وداع با ماه مبارک رمضان

آیت الله جوادی آملی

---

أعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشِّیطانِ الرَّجِیم . بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِیم .

امامان معصوم (علیهم السَّلام) به باطن ماه مبارک رمضان خطاب می کردند و به او سلام می کردند و از مفارقت اش اشک می ریختند و برای تودیع او ناله می کردند . چندین بار امام سجاد (سلام الله علیه) به ماه مبارک رمضان سلام می کند . می گوید : سلام بر تو ای بزرگترین عید اولیای خدا . ماه مبارک رمضان را حضرت به عنوان عید می داند و برای مفارقت آن ماه مبارک رمضان حضرت ضجّه می زند ، ناله می کند که این دوست عزیز دارد از دست ما می رود . می گوید : سلام خدا بر تو ای بزرگترین عید اولیای حقّ .

بعضی از فرازهای وداع امام سجاد (سلام الله علیه) نسبت به ماه مبارک رمضان را قرائت می کنیم تا معلوم بشود که ماه مبارک رمضان یک حقیقتی دارد ، یک باطنی دارد که این حقیقت و باطن در قیامت ظهور می کند . انسان روزه دار با حقیقت این ماه محشور می شود .

در صحیفة سجادیّه دعائی است به نام دعاء وداع ماه مبارک رمضان . در مقدّمة این دعا حضرت کلّیات نعمت های الهی را می شمارد و اینکه بخشش های خدای سبحان ابتدائی است ، نه روی استحقاق ؛ اینها را هم ذکر می کند تا بعد از آن مقدّمه می فرماید : یکی از بهترین بخشش های خدای سبحان ، ماه مبارک رمضان ، روزة این ماه است .

فرمود : وَ أنتَ جَعَلْتَ مِنْ صَّفایا تِلکَ الوَظائِفْ وَ خَصائِصُ تِلکَ الفُرُوضْ شَهرِ رَمضان . عرض می کند : خدایا ! نعمت های فراوانی به ما دادی ، یکی از آن برجسته ترین نعمت ها ماه مبارک رمضان است . و یکی از بهترین فضیلت ها روزة این ماه است که نصیب ما کردی و هیچ زمانی به عظمت زمان ماه مبارک رمضان نیست . گذشته از اینکه شب قدر در او قرار دادی ، این ماه را ظرف نزول قرآن کریم قرار دادی که این فیض در این ماه نازل شده است . اگر کسی با قرآن باشد ، همراه قرآن بالا می رود . و این را بر ملّت مسلمان منّت نهادی ، دیگر ملل در ماه مبارک رمضان روزه نمی گرفتند . این نعمت را مخصوص مسلمین کردی .

آنگاه به این جمله ها می رسیم : می فرماید : وَ قَدْ اَقامَ فِینَا هذَا الشَّهرُ مُقامَ حَمدٍ . اوّلاً این دعای وداع مال کسی است که با ماه مبارک رمضان مأنوس بود . آنکه با این ماه نبود ، وداعی ندارد ! او که خدا حافظی نمی کند ! انسان از دوست اش خداحافظی می کند . با کسی که یک مدّت مأنوس بود ، خداحافظی می کند . اگر با کسی نبود که خداحافظی نمی کند ؛ وداعی ندارد ! آن که اصلاً نمی داند کی ماه مبارک رمضان آمد و کی سپری می شود و چرا آمد و چرا سپری شد ، او چه کرد ، او وداعی ندارد ! امّا آخر ماه مبارک رمضان که شد ، امام سجاد در حدّ یک ضجّه و ناله این دعا را می خواند ! فرمود : وَ قَدْ اَقامَ فِینَا هذَا الشَّهرُ مُقامَ حَمدٍ ، وَ صَحَبنَا صُحبَهَ مَبرُور . او در بین ما اقامت داشت و جای حمد و ثناء بود . زیرا رحمت آورد به همراه خودش .

رفیق بسیار خوبی برای ما بود ! ما در صحبت او به نعمت هائی رسیده ایم . یک مُصاحب خوبی بود برای ما ! دوستی بود که به همراه اش رحمت و مغفرت و برکت آورد .

این که رسول خدا (علیه آلاف التحیّه والثناء) در خطبة شعبانیّه فرمود : قَدْ أقبَلَ إلِیکُمْ شَهرُ اللهْ بِالبَرَکَهِ وَ الرَّحمَهِ وَ المَغفِرَه (1)، یعنی این ماه برکت آورد ، این ماه رحمت آورد ، این ماه مغفرت آورد . کسی که در صحبت این ماه بود و رفیق این ماه بود ، برکت و رحمت و مغفرت این ماه را هم دریافت کرد .

لذا امام سجاد می گوید : او دوست خوبی بود برای ما ، رفیق خوب و مصاحب خوبی بود برای ما . وَ اَربَحَنَا اَفضَلَ اَرباحِ العالَمِینْ . ما رِبح و سودی که در این ماه بردیم ، هیچ تاجری در هیچ گوشة دنیا نبرد ! هیچ کسی در سراسر عالم به اندازة ما از این ماه مبارک رمضان استفاده نکرد ! اگر انسان یک مسافری است که سفر اَبد در پیش دارد و ره توشة آن سفر اَبد را همین چند روز باید تهیّه کند ، و اگر درهای آسمان به چهرة مؤمن باز می شود ، و اگر مؤمن می تواند با وارستگی به باطن عالم راه پیدا کند ، و اگر بهترین فرصت ماه مبارک رمضان است ، پس بهترین سود را ماه مبارک رمضان به اهل اش داد .

از ابن طاووس به عرض شما رسید ، می فرماید : عدّه ای اوّل سال شان فروردین است . یک نوجوان اوّل سال او ، اوّل فروردین است که تلاش می کند لباس نُو در بر کند ! یا درخت ها اوّل سال شان اوّل فروردین است که لباس های تازه در بر می کنند .

یک کشاورز اوّل سال او اوّل پائیز است که درآمد مزرعه را حساب می کند . یک تاجر در فرصت دیگر که کارگاه تولیدی دارد مثلاً ، اوّل سال تهیّه می دهد . امّا آنها که اهل سیر و سلوک اند ، اوّل سال شان ماه مبارک رمضان است . حساب ها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بررسی می کنند که ماه مبارک رمضان سال گذشته چه درجه ای داشته است و امسال چه درجه ای دارد ! چه قدر مطلب فهمیده است ، چه قدر مسائل برای آنها حلّ شد ، چه قدر در برابر گناه قدرت تمکین دارد ، چه قدر در برابر دشمن قدرت تکوین دارد . ماه مبارک رمضان ، ماه محاسبت برای سالکان إلَی الله است .

لذا امام سجاد می فرماید : وَ اَربَحَنَا اَفضَلَ اَرباحِ العالَمِینْ . هیچ کسی در سراسر جهان به اندازة ما در این ماه استفاده نکرد ! ثُمَّ قَدْ فارََقَنَا عِندَ تَمامُ وَقتِهِ وَ انْقِطاعَ مُدَّتِهِ وَ وَفاءِ عَدَدِهِ . این ماه بعد از اینکه پایان اش فرا رسید ، مدّت اش تمام شد ، از ما مفارقت کرد ، از ما هجرت کرد ، ما را تنها گذاشت . آنگاه فَنَحنُ مُوَدِّعُوهُ ، ما الآن داریم این ماه را وداع می کنیم . در حال تودیع و خداحافظی نسبت به این ماه ایم . آنوقت چه وداعی ؟ یک وداع تشریفاتی که دعای وداع بخوانیم ، به این معناست ؟ یا نه ، وِداعَ مَنْ عَزَّ فِراقُهُ عَلَینَا وَغَمِّنَا . یک دوست عزیزی که مفارقت اش برای ما توان فرسا است ، یک همچنین دوست ای را ما داریم خداحافظی می کنیم .

آنکه اهل معنا بود ، سیراش در این ماه بیشتر شد . آنکه گرفتار گناه بود ، گناه اش در این ماه کمتر شد . فرمود : ما کسی را وداع می کنیم که رفتن اش برای ما عزیز است ، برای ما خیلی سخت است ! ما را غمگین کرد ! این ماه ای که شب اش رحمت ، روز اش رحمت ؛
این بزرگان فقه ما ، این مرحوم صاحب جواهر ، این مرحوم آسیّد محمّد کاظم ، این دیگران (رضوان الله علیهم) در کتاب شان هست که : در فضیلت روزه گرفتن همین بس که انسان شبیه فرشته می شود ، از نظر ترک بسیاری از کارها ! همین که انسان از شکم بالا آمد ، یک مقدار به فرشته شدن نزدیک می شود .

فَنَحنُ ، چرا گفتند این شش روز اوائل ماه شوّال را گفتند روزه بگیرید ؟! کسی که بدرقه می کند ، چون شش روز اوائل ماه شوّال ، یعنی بعد از عید فطر که عید فطر روزه اش حرام است ، بعد گفتند : شش روز روزه بگیرید ، با یک فاصله ای . زیرا اگر یک کسی دوست عزیز را می خواهد بدرقه کند ، چند قدم به همراه او می رود ! اینطور نیست که ماه مبارک رمضان آمد و رفت ! خوب چی شد ؟ چند قدم انسان به همراه اش می رود . معنای وداع کردن ، به دنبال او چند قدم رفتن است . وِداعَ مَنْ عَزَّ فِراقُهُ عَلَینَا وَ غَمَّنَا ، ما را غمگین کرد . وَ اُوحَشَنَا انْصِرافُهُ عَنّا . از اینکه منصرف شد ، از ما فاصله گرفت ، ما را به وحشت انداخت . یک دوست رئوف و مهربان و پر برکتی را ما از دست می دهیم ، لذا به وحشت افتادیم . آخر ماه مبارک رمضان که می شد ، احساس غربت می کردند . وَ اُوحَشَنَا اِنصِرافُهُ عَنَّا ، وَ لَزِمَنَا لَهُ الذّمامُ المُحفُوظْ وَ الحُرمَهُ المَرعِیّه وَ الحَقُّ المَقْضِی . او حقّ ای که به عهدة ما دارد ، باید رعایت بکنیم . او حرمت ای را که در پیش ما دارد ، باید ارج بدهیم . او تعهّدی که بین ما و اوست ، باید به این عهد وفا کنیم .

آنگاه چون این دوست عزیز از ما مفارقت می کند ، فَنَحنُ قائِلُونَ ؛

ما در آخر ماه مبارک رمضان اینچنین می گوئیم : اَلسَّلامُ عَلِیکَ یا شَهرَ اللهِ الأکبَرْ . سلام بر تو ای ماه خدای بزرگ ، ماه بزرگ خدا ! این سلام ، سلام تودیع است . سلام بر تو ای شَهرُ اللهِ الأکبَر . چون تنها ماهی که اسم اش در قرآن کریم است ، ماه مبارک رمضان است . اسم هیچ ماهی در قرآن نیست ، مگر ماه مبارک رمضان ! و امام سجاد می گوید : سلام بر تو ای ماه بزرگ خدا ! و ماه خدای بزرگ ! اَلسَّلامُ عَلِیکَ یا شَهرَ اللهِ الأکبَر وَ یا عِیدَ اُولیائِه . سلام بر تو ای عید اولیای الهی .
عارفان هر دمی دو عید کنند//عنکبوتان مگس قَدید کنند (2)

کار عنکبوت آن است که بتند ، با این تارها این مگس را صید کند و قورمه درست کند . این گوشت های ماندة ذخیره ای ماندة این لانه ها را می گویند‌ : « قَدید » . می گوید : کار عنکبوت آن است که مگس را قَدید کند ، قورمه درست کند . کارش غیر از ذخیره کردن چیز دیگر نیست . امّا عارفان هر دمی دو عید کنند . در هر دم که ؛ هر نفس ای که فرو می رود مُمدّ حیات است ، چون بر می گردد مُفرّح ذات ، پس در هر نفسی دو نعمت موجود و بر هر نعمتی شکر واجب . لذا عارف در هر دم دو عید دارد ؛ یک معنای لطیف تری هست . عَلی أیُّ حال بهترین دمی که انسان داشت ، همین ماه مبارک رمضان بود که أنفاسُکُمْ فِیهِ تَسبیح (3). نفس در این ماه سُبُّوحٌ قُدُّوس گفتن است .

لذا امام سجاد می گوید : سلام بر تو ای عید اولیای الهی .
این که می بینید‌ فردا را عید می گویند ، چون جایزه های یک ماه را به ما می دهند ، نه فردا عید باشد ! در حقیقت محصول ماه مبارک رمضان است . این ضیافهُ الله آن لِقآءُ الله را در بر دارد . عظمت از آن ماه شوّال نیست ! عظمت از آن ماه مبارک رمضان است که نتیجة یک ماهه را فردا می دهند .
روز عید است و من مانده در این تدبیرام //که دهم حاصل سی روزه و ساغر گیرم

اگر امشب ، شب عید است ، فردا روز عید است ، برای اینکه جائزه های یک ماهه را می دهند . حالا به کی جایزه بدهند ! وَ یا عِیدَ اُولیائِه . اَلسَّلامُ عَلِیکَ یا اَکرَمَ مَصحُوبٍ مِنَ الاُوقاتْ ، وَ یا خِیرَ شَهرٍ فِی الأیّامِ وَالسّاعاتْ . ملاحظه می فرمائید چندین بار به این ماه سلام می کند . ماه اگر یک زمانی بود گذرا ، و باطن و سرّ و حقیقت و روح و جان نداشت ، این ولیّ الله که به او سلام عرض نمی کرد و به او سلام نمی گفت ! همة اینها نظیر اشعار شعراء است که بر خطابه های خیالی حمل می شود ؟ معاذ الله در کلمات معصومین این حرف ها راه دارد ؟ مثل اینکه انسان به کوه خِطاب می کند ، به آثار مخروبه خِطاب می کند ، در لسان شعراء ؟ این است ؟ یا نه ،‌ این ماه یک حقیقت ای دارد ؟!

می گوید : اَلسَّلامُ عَلِیکَ یا اَکرَمَ مَصحُوبٍ مِنَ الاُوقاتْ . یعنی ما تا حال خیلی از وقت ها در صحبت ما بود ، ما هم در صحبت آنها بودیم . هیچ وقتی به عظمت این ماه نبود ، هیچ وقتی به کرامت این ماه نبود ! ما دوست خیلی داشتیم و داریم ، امّا هیچ دوستی به عظمت این ماه نبود ! مگر حضرت با سائر دوستان اش وداع می کند اینچنین ؟! با ماه مبارک رمضان که می شود ، اینطوری وداع می کند . می فرماید : ما دوستان زیاد داریم ، امّا هیچ دوستی مثل این ماه نیست ! وَ‌ یا خِیرَ شَهرٍ فِی الأیّامِ وَالسّاعاتْ ؛ یک ماهی که نه هیچ روزی مثل روزهای او بود و نه هیچ شبی مثل شب های او ! اَلسَّلامُ عَلِیکَ مِنْ شَهرٍ قَرُبَتْ فِیهِ الآمال وَ نُشِرَتْ فِیهِ الأعمالْ . سلام ما بر تو ای ماهی که آرزوها در این ماه نزدیک شد . ما فهمیدیم چی بخواهیم . آرزوهای طولانی نمی طلبیم . او که دارد ما را اداره می کند ؛

در همین دعاهای سحر ماه مبارک رمضان که از امام سجاد (سلام الله علیه) رسیده است به نام ( دعای ابوحمزة ثمالی ) ، به ما آموخت که به خدا عرض بکنیم : خدایا ! آنها که تو را نمی شناسند ، عبادت نمی کنند ، آنها را داری روزی می دهی ! این همه مار و عقرب ها را خدا در عالم دارد تأمین می کند . حیف است که انسان تمام حاجت ها را در همین محور مادّه و مادّیات خلاصه بکند ! آنها که اصلاً خدا را نمی شناسند ، عبادت نمی کنند ، نظیر این همه کفّار و منافقین و این همه مار و عقرب ها را خدا دارد در عالم تأمین می کند . انسان تلاش و کوشش اش را برای این صرف بکند که از خدا طبیعت و دنیا بطلبد ؟! امام می فرماید : سلام بر این ماه که فهمیدیم در این ماه از خدا چی بخواهیم . آرزوهای طولانی نداشته باشیم . چیزی که برای ما بماند .

وقتی این آیه نازل شد ؛ وَ کَأیّنْ مِنْ دابَّهٍ لا تَحمِلُ رِزقَهَا اللهُ یَرزُقُها (4)، مهاجرین از مکّه به مدینه هجرت کردند . چون وقتی که خواستند از مکّه به مدینه مهاجرت کنند ، کسی به اینها اجازه نمی داد اینها اموال شان را منتقل کنند یا بفروشند یا با خود ببرند . می گفتند : اگر خواستید از مکّه به مدینه بروید ، باید با دست خالی باید بروید . همین کاری که الآن این دولتمردان به نام اسلام می کنند . این مسلمین را از شهرهایشان دور می کنند . قبلاً عِراق می کرد . گفت : هر چه دارید باید بگذارید ، بعد بروید مدینه . آنوقت بروید مدینه چه کنید ؟ جائی که نیست در مدینه برای پذیرائی اینها که ! باید برود در مسجد ! در صُفّة مسجد .

وقتی این آیه نازل شد که هیچ جنبنده ای که اهل ذخیره و پس انداز نیست ، نیست که از جائی به جائی حرکت بکند ، مگر اینکه خدا روزی او را می دهد . این آیه که نازل شد ، معنایش این است که همه در عالم روزی خدا را می خورند . این جنبنده ها دو قسمت اند . بعضی اهل پس انداز و ذخیره اند مثل موش ، مثل مور ، مورچه ها ، اینها اهل ذخیره اند . بعضی آزادانه زندگی می کنند ، مثل کبوترها ، مثل گنجشک ها ، مثل بلبل ها ، اینها اهل ذخیره و پس انداز و اینها نیستند . در این آیه فرمود : هم آن موش و آن مورچه ای که اهل پس انداز اند ، خدا روزی می دهد ، هم کبوتر و بلبل و گنجشک که اهل ذخیره نیستند ، خدا روزی می دهد . اینطور نیست که فقط موش ها را خدا تأمین کند ، بلبل ها را تأمین نکند ! اینچنین نیست . فرمود : وَ کَأیّنْ مِنْ دابَّهٍ لا تَحمِلُ رِزقَهَا اللهُ یَرزُقُهُا . چه بسیار جنبنده ای که به فکر ذخیره نیستند . روزی آنها را روزانه خدا تأمین می کند .

این آیه که نازل شد ، مسلمین از مکّه به مدینه مهاجرت کردند . گفتند : خوب ، حالا ما روزی مان را از جائی به جائی حمل نمی کنیم ، بالأخره خدای مکّه ، خدای مدینه هم هست ! اگر ما را در مکّه اداره بکند ، در مدینه هم اداره می کند . با دست خالی آمدند در مسجدهای مدینه ماندند ، شدند مهاجرین ! اینها را خدا تأمین کرد . اینچنین نیست که اگر انسان روح بلند نداشته باشد ، به او خوش بگذرد . یا اگر روح بلند و عظیم داشت ، در جهان تلخ کام باشد ! اینطور نیست .

حضرت می فرماید : در این ماه ما فهمیدیم که از خدا چی بخواهیم . چون آدم تا این ذهن و جان اش را مشغول نکند ، او آدم را مشغول می کند . شما یک ساعت اینجا بنشینید ، ببینید حواس تان از کجا به کجا رفته ! یک ساعت چه خیالات باطلی که در ذهن عبور نکرده ! تا آدم این نفس را ، این ذهن را ، مرکز اندیشه را مشغول نکند ، او آدم را مشغول می کند . فرمود : در این ماه فهمیدیم از خدا چی بخواهیم ! اعمال مان باز شد ، آرزوهایمان بسته شد ، جلوی آرزوهایمان را گرفتیم ، دست به کار شدیم .

اَلسَّلامُ عَلِیکَ مِنْ قَرِینٍ جَلَّ قَدرُهُ مُوجُوداً ، وَ اَفجَعَ فَقدُهُ مَفقُوداً . سلام بر تو ای قرین و نزدیک ای که وقتی بودی ، خیلی گرامی بودی ! حالا که داری می روی ، رفتن ات فاجعه است !! ما را غمگین می کند . کسی که عزیز ترین عضو خانواده اش را از دست بدهد ، چه قدر غمگین می شود ؟ حضرت می فرمود : آن وقتی که بودی ، خیلی گرامی بودی ، الآن که داری می روی ، دردناک است مفارقت ات ! ما را غمگین کردی . اَلسَّلامُ عَلِیکَ مِنْ قَرِینٍ جَلَّ قَدرُهُ مُوجُوداً . آن وقتی که بودی ، خیلی گرانقدر بودی . وَ اَفجَعَ فَقدُهُ مَفقُوداً . وقتی هم که رفتی ، فقدان ات فاجعه است ، درد آور است . وَ مَرجُوٍّ‌ آلَمَ فِراقُهْ . سلام بر تو ای تکیّه گاه امید که در هنگام مفارقت ما را متألّم و رنجور کردی ! آن ماه که در جان آدم رسوخ داشت ، وقتی از جان فاصله می گیرد ، جایش را غم پر می کند . می فرماید : تو ما را رنجور کردی . آن فهمیدن ها دیگر نیست ، آن صفای ضمیر دیگر نیست .
اگر پیروزی برای رزمنده های اسلام بود ، قسمت مهم اش در ماه مبارک رمضان بود . این حضور ماه مبارک رمضان است که دیدید چگونه سراسر ایران را وادار کرده که حضور اش را در جبهه ها اعلام بکند ! آن نشاطی که انسان در ماه مبارک رمضان برای نثار و ایثار دارد ، در غیر ماه مبارک رمضان ندارد . اگر انسان در این ضیافت حقّ از خدا غنا و بی نیازی طلب کند ، چیزی او را به خود متوجّه نمی کند و مشغول نمی کند . نه از کسی می ترسد ، نه از بذل جان دریغ می کند ! اَلسَّلامُ عَلَیکَ مِنْ اَلیفٍ آنَسَ مُقبِلاً فَسَّرَ وَ اُوحَشَ مُنقَضِیَاً فَمَضَّ . سلام بر تو ای دوست اَلیف و با الفت که وقتی آمدی ، ما را مسرور کردی ، امّا وقتی رفتی ، ما را گداختی ، رفتی . « مَضَّ » با صاد ضاد ، آن درد گدازنده . یک وقت یک آهن گداخته ای اگر به دست انسان اصابت کند ، رنج اش از گداختگی است . فرمود : گداختی و رفتی . داغ زدی و رفتی . این حرف ، حرف کی است ؟ حرف یک انسان ای است که با باطن این ماه در تماس بود . با باطن لیلة قدر در تماس بود . با باطن روزه در تماس بود . می گوید : سلام بر تو ای دوست عزیز ! وقتی که آمدی ، مسرور کردی . ولی موقع رفتن گداختی و هجرت کردی ! عَلی اَلیفٍ آنَسَ مُقبِلاً فَسَّرَ ، وَ اُوحَشَ مُنقَضِیَاً فَمَضَّ . اَلسَّلامُ عَلَیکَ مِنْ مُجاوِرٍ رَقَّتْ فِیهِ القُلُوبْ وَ قَلَّتْ فِیهِ الذُّنُوبْ . سلام بر تو ای همسایة عزیز که در مجاورت تو بودیم ، در جوار رحمت تو بودیم . تو همسایه ای بودی که در این مدّت دلها رقیق می شد و گناه ها کم .

این ترک اُولی و مکروهات و گناهان کوچک کم کم کم کم راه آدم را می بندد . وقتی طولانی بشود ، راه را می بندد . فَطالَ عَلِیهِمُ الاَمَدْ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ . شما در این مناطق ییلاقی که آب های معدنی می جوشد ، ملاحظه کردید ؛ می بینید در یک سرزمین ای که مزرع است و سبز و خرّم است ، یک چشمة معدنی می جوشد . چون با اَملاح و رسوبات همراه است ، این آب زلال نیست که راه خود را طی کند و راه را باز می کند و تشنه ها را سیر کند و به مقصد برسد . بلکه با رسوبات و املاح همراه است . این آب که زلال است ، وقتی از چشمه می جوشد ، راه خود را باز می کند ، راه کسی را هم نمی بندد ، همة این درخت ها و گیاهان تشنة سر راه را سیراب می کند تا به دریا برود . این خاصیّت آب زلال است که اصلاً به دنبال تشنه می رود تا سیراب اش کند . آب به دنبال تشنه است ! آب سرش را به سنگ می زند ، تلاش و کوشش می کند که خود را به تشنه ها برساند .

و امّا اگر این آب دارای املاح رسوبی باشد ، این همین که می جوشد ، راه خود را می بندد . بعد از چند سال شما می بینید اینجا یک تلّ ای از سنگ پیدا شده ! همة آن سرزمین ها که سبز بود ، دیگر چیزی از او روئیده نمی شود ، و این آب هم جلوی خودش را بسته . آن آب های معدنی اینطور است . وقتی زلال و صاف نباشد ، جلوی خود را می بندد . گناهان در دل هم همین طور است . افکار ، اندیشه در دل هم همین طور است . اگر زلال باشد ، از جان می جوشد ، با زبان و قلم منتشر می شود ، به گوش و چشم می رسد ، از آنجا هم به دلهای دیگران می رسد . لذا یکی از القاب عالم ( ماء مَعین ) است . آن ریشة اصلی اش دربارة حضرت ولی عصر (سلام الله علیه) است که یکی از القاب مبارک آن حضرت « ماء مَعین » است .

قُلْ أرَأیتُمْ إنْ اَصبَحَ ماؤُکُمْ غُوراً فَمَنْ یَأتِیکُمْ بِماءٍ‌ مَعِینْ (5). ماء مَعین یعنی آب جاری . آب ای که چشم آن را می بیند . یکی از القاب مبارک حضرت ولی عصر ماء مَعین است . علم را می گویند : ماء مَعین ، عالم را می گویند : ماء مَعین . چرا ؟ چون مانند چشمة زلال است که می جوشد . حرفی که می زند ، چیزی که می نویسد ، علمی است که از آن جان او تراوش کرده ، به گوش و چشم رسیده ، آن هم می فهمد ، به دیگری می گوید ، دیگری هم می فهمد به سوّمی می رساند . این مانند یک چشمة زلالی است که بالأخره به اصل اش می رود . این آب زلال ؛

و امّا افکار ، اندیشه ، عقائد و خیالات باطل مانند همان رسوبات و املاح معدنی اند که همان جا می بندند ، قلب را می بندند . کم کم این دل می شود قَسی ! وقتی این بست ، نه چیزی از آنجا نفوذ می کند ، به دیگری می رسد ، نه حرف دیگران در او اثر می کند . نه حرف او در غیر مؤثر است ، نه حرف غیر در او مؤثر ! چرا ؟ چون این دل بسته شد . جا برای نفوذ ندارد . این را می گویند : ( قَسی ) ، قلب قَسی . در اینجا امام سجاد (سلام الله علیه) می فرماید : سلام بر تو ای ماه مبارک رمضان ای که همسایة خوبی بودی . گناهان در این ماه کم می شد و دلها در این ماه رقیق . اَلسَّلامُ عَلِیکَ مِنْ مُجاوِرٍ رَقَّتْ فِیهِ القُلُوبْ وَ قَلَّتْ فِیهِ الذُّنُوب . دلها در این ماه نرم و رقیق است ، و گناهان در این ماه کم .

اَلسَّلامُ عَلَیکَ مِنْ ناصِرٍ اَعانَ عَلَی الشِّیطانْ وَ صاحِبٍٍ سَهَّلْ سُبُلَ الإحسانْ . سلام بر تو ای رفیق ای که کمک کردی ما بر شیطان مسلّط شدیم . انسان در این ماه بر شیطان مسلّط است . به خاطرات شیطانی گوش نمی دهد . می گوید : تو باعث شدی ، تو کمک مان کردی ، تو مصاحب خوبی بودی برای ما که ما توانستیم بر شیطان پیروز بشویم . وَ صاحِبٍ سَهَّلَ سُبُلَ الإحسانْ . ما نه تنها در بُعد سَلبی از دست شیطان نجات پیدا کردیم که کار بَد نکردیم ، بلکه در بُعد اثباتی هم پیروز شدیم . راههای خیر را خوب طی کردیم ، به آسانی طی کردیم . اگر در غیر ماه مبارک رمضان کار خیر را به سختی انجام می دادیم ، در این ماه به آسانی انجام دادیم . تو باعث شدی که ما راه احسان را ما با سهولت طی کردیم .

اَلسَّلامُ عَلَیکَ مَا اَکثَرَ عُتَقآءَ اللهِ فِیکَ . سلام بر تو ای ماه ای که چقدر بنده ها را خدا در این ماه آزاد کرده است . آنها که گرفتار آتش بودند ، آنها را آزاد کرد . آنهائی که گرفتار رذائل اخلاقی بودند ، خدا آنها را از این بندها آزاد کرد . نعمتی بهتر از آزادی نیست ! مَنْ رَفَضَ الشَّهَواتْ کانَ حُرّاً (6). این در نهج البلاغه هست ، در امالی شیخ مفید هست . این مضمون از امیرالمؤمنین (علیه السَّلام) رسیده است که اگر کسی شهوت را طرد کند ، آزاد می شود . نعمت ای بالاتر از آزادگی ؛ آزادی ، حریّت از بهترین نعمت های الهی است که انسان گرفتار شهوت نباشد ، گرفتار غضب نباشد . زمام اش را به دست هوس اش نسپرد . بردة هوی نباشد . مَنْ تَرَکَ الشَّهَواتْ کانَ حُرّاً (7)، مَنْ رَفَضَ الشَّهَواتْ کانَ حُرّاً . با تعبیرات گوناگون از امیر المؤمنین (علیه السَّلام) نقل شده است . وَ مَا اَسعَدَ مَنْ رَعی حُرمَتَکَ بِکَ . چه قدر سعادتمند شد آن کسی که احترام تو را حفظ داشت ! مواظب بود در این ماه حرف بَد نزند ، خیال بَد نکند ، گناه نکند . چه قدر سعادتمند بود کسی که حرمت تو را حفظ کرد .

اَلسَّلامُ عَلَیکَ مَا کانَ اَمحاکَ لِلذُّنُوبْ وَ اشْتَرَکَ لِاَنواعِ العُیُوبْ . سلام بر تو ای حقیقت ماه مبارک رمضان که تو اَمحاکی چیز برای گناه ، که ماحی ترین و محو کننده ترین چیز برای گناه ای . و اَستر و ساتر تر و پوشاننده تر از هر چیزی نسبت به عیبی ! عیب را می پوشانی ، گناه را محو می کنی . اوّل پوشاندن است ، ستر است ، بعد مغفرت . خدای سبحان اوّل می پوشاند که آبروی آدم محفوظ باشد ، بعد می بخشد . این ستّار زمینة آن غفّار را فراهم می کند . این ستر زمینة آن مغفرت است . انسان تا بتواند آبروی دیگران را حفظ کند ، خدا هم آبروی او را حفظ می کند . آبروی خودش را هم باید حفظ بکند . مگر مؤمن موظّف است کاری بکند که او را ذلیل بکند ؟ آن کار ذلّت ، خِزی به دست مؤمن نیست . آزاد نیست مؤمن ! فرمود : اَلسَّلامُ عَلِیکَ مَا کانَ اَمحاکَ لِلذُّنُوبْ و اَستَرَکَ لِاَنواعِ العُیُوب . تو محو کننده ترین چیزها برای گناه ای و ساتر ترین چیزها برای عیب هائی !

امّا ، اَلسَّلامُ عَلِیکَ مَا کانَ اَطوَلَکَ عَلَی المُجرِمینْ . برای افراد تبهکار خیلی طولانی هستی ! ما که اصلاً حضرت می فرماید : از رفتن ات متأثر ایم . امّا آنکه مجرم است ، ماه مبارک رمضان برای او در حکم چندین ماه است . خیلی طول می کشد برای او . وَ اَهیَبَکَ فِی صُدُورِ المُؤمِنینْ . در دلهای مؤمنین ماه مبارک رمضان با یک هیبت و اُبّهت و جلال و هیمنه و شکوه تلقّی می شود . که ماه مبارک رمضان را با عظمت می شناخت .

اَلسَّلامُ عَلَیکَ مِنْ شَهرٍ لا تُنافِسَهُ الأیّامْ مِنْ شَهر . سلام بر تو ای ماه ای که هیچ ماهی با تو مسابقه و رقابت ندارد . (منافَسَه) یعنی رقابت تا انسان شیء نفیس ای را بگیرد . و اصولاً وقتی در منافسه انسان می دُود ، نفس نفس می زند تا به مقصد برسد . این کار را می گویند : مُنافَسِه . خدای سبحان فرمود : برای گرفتن فضائل مسابقه بدهید . فَالیَتَنافَسِ المُتَنافِسُونْ (8). شما نفس نفس می زنید تا آن شیء نفیس و ارزنده را بگیرید . فرمود : هیچ ماهی با تو مسابقه نمی کند ! هیچ ایّامی ، هیچ لیالی ، هیچ لحظات ، هیچ ساعات با تو رقابت ندارد ! تو پیشگام ای ! همة یازده ماه به دنبال تو اند . اینچنین نیست که انسان بگوید : خوب ، من ماه مبارک رمضان این حرف ها را شنیدم ، یاد گرفتم ، بعدها عمل می کنم . اگر عمل نشد ، بعد هم عمل نمی شود . چون زمانهای دیگر آن قدرت را ندارند که با ماه مبارک رمضان در کسب توفیق انسان رقابت کنند .

اَلسَّلامُ عَلِیکَ غِیرَ کَرِیهِ المُصاحَبَه وَ لا ذَمِیمِ المُلابَسَه . سلام بر تو در این مدّتی که مهمان ما بودی ، یا ما در خدمت شما بودیم ، هیچ رنجی ندیدیم . هیچ رنجی ندیدیم ! از صحبت شما خسته نشدیم ، در خدمت شما بودیم ، هیچ رنجی ندیدیم ! از صحبت شما خسته نشدیم ، در خدمت شما بودیم ، لذّت بردیم . ذمّ ای ، کراهت ای ، چیزی از شما مشاهده نکردیم . یک مهمان خوبی بودی برای ما !

اَلسَّلامُ عَلِیکَ کَمَا وَفَدْتَ عَلِینَا بِالبَرَکاتْ ، وَ غَسَلْتَ عَنّا دَنَسَ الخَطیئاتْ . تو آمدی ، سلام بر تو ای ماه گرانقدر مبارک رمضان که برکت آوردی ، ما را شستشو کردی و رفتی ! بعداً اگر آلوده شدیم ، به دست خود‌ آلوده کردیم . وگرنه تو ما را شستی و رفتی . تطهیر کردی ، برکت آوردی ، ما را شستشو کردی . ما احساس سبکی می کنیم .

اَلسَّلامُ عَلِیکَ غَیرِ مُوَدَّعٍ بَرَمَا‏ً ، وَ لا مَترُوکٍ صِیامُهُ سَاَمَاً . سلام بر تو که در هنگام تودیع ما احساس خستگی نکردیم . یک مهمان را انسان با تشریفات بدرقه می کند ، ولی خوب در این مدّت خسته شد . ولی ما خسته نشدیم . ما از روزه گرفتن ات که پذیرائی تو بود ، خسته نشدیم . ما دَعامت و خستگی و رنج ای احساس نکردیم . برای ما گوارا بود .

اَلسَّلامُ عَلِیکَ مِنْ مَطلُوبٍ قَبِلَ وَقتِهِ ، وَ مَحزُونٍ عَلَیهْ قَبلِ فُوتِه . سلام بر تو ، قبل از اینکه بیائی ، ما انتظار ات را داشتیم . الآن هم هنوز نرفتی ، یک چند لحظه ای مانده ، ولی همین که می خواهی بروی ، ما را غمگین کردی ! اَلسَّلامُ عَلَیکَ مِنْ مَطلُوبٍ قَبلَ وَقتِهِ ، وَ مَحزُونٍ عَلَیهْ قَبلَ فُوتِه . اَلسَّلامُ عَلَیکَ کَمْ مِنْ سُؤءٍ صُرِفَ بِکَ عَنّا ، وَ کَمْ مِنْ خِیرٍ اُفِیضُ بِکَ عَلَینَا . سلام بر این مهمان گرانقدری که به برکت تو خدا خیلی از بلاها را از ما برداشت . خیلی از برکات را به ما داد . ما در حقیقت مهمان تو بودیم ، نه تو مهمان ما ! ما مهمان تو بودیم ، نه تو مهمان ما ! اَلسَّلامُ عَلَیکَ وَ عَلی لِیلَهِ القَدْر . این زیارت نامه است ؟ این سلام تودیع است ؟ سلام بر تو ای ماه ، سلام بر لیلهُ القَدر ات ! اَلَّتِی هِیَ خِیرٌ مِنْ ألفِ شَهر . شب قدر ات که از هزار ماه ، تقریباً هشتاد سال بالاتر است . اَلسَّلامُ عَلَیکَ مَا کانَ اَحرَصْنَا بِالأمْسِ عَلَیکْ ، وَ اَشَدِّ شُوقَنَا غَداً اِلِیکْ . سلام بر تو ای ماهی که دیروز خیلی حریص بودیم که شما بیائی . فردا هم خیلی مشتاق ایم که بعد زیارت تان کنیم . اینطور نیست به عنوان یک ادای وظیفه داریم این مراسم تودیع را انجام می دهیم ! وَ اَشَدَّ شُوقَنَا غَدَاً إلِیکْ . اَلسَّلامُ عَلِیکَ وَ عَلی فَضلِکَ الَّذِی حُرِمناهْ وَ عَلی ماضٍ مِنْ بَرَکاتِکْ . سلام بر تو و فضیلت تو . سلام بر تو و برکات تو !

آنگاه عرض می کند : خدایا ! اَللّهُمَّ إنّا اَهلُ هذَا الشَّهرِ الَّذِی شَرَّفتَنَا بِهْ وَ وَفَّقْتَنَا بِمَنِّکَ لَهُ حِینَ جَهِلَ الأشقیاءُ وَقتَهُ وَ حُرِمُوا لِشَقآئِهِمْ فَضلَه . خدایا ! آن توفیق را دادی که ما اهل این ماه باشیم . در حالی که عدّه ای از این ماه محروم شدند .

آنگاه دست به دعا و نیایش در حضور ذات أقدس إله دارد که متأسفانه وقت گذشت ، اگر اجازه بدهید به همین مقدار اکتفا کنیم . روز پایان ماه مبارک رمضان است ، دعاها هم مستجاب است ، شماها هم اوائل زندگی شماست . سعی کنید این طهارت ضمیر را ، این صفای ضمیر را حفظ کنید . به لطف الهی هر چه از خدای سبحان بخواهید به شما مرحمت می کند . همّت هایتان در دعا بلند باشد . اوّلاً در دعا سعی کنید آن هدف های اصیل اسلامی را مسئلت کنید . احتیاجات خاصّه ، حوائج مخصوصه ، حوائج شخصی را آخرها ذکر کنید . در درجة اوّل بخواهید که خدای سبحان اسلام را در سراسر عالم ناصر و پیروز کند ! بعد از خدای سبحان مسئلت کنید که همة مسلمین از معارف و مزایای اسلامی برخوردار باشند . آنگاه حوائج شخصی و نیازهای خصوصی را ذکر بکنید .

---

پی نوشت ها:
(1) بحار الأنوار / جلد 93 / صفحة 356
(2) دیوان حکیم سنائی غزنوی
(3) بحار الأنوار / جلد 93 / صفحة 356
(4) سورة عنکبوت / آیة 60
(5) سورة ملک / آیة 30
(6) الأمالی لِلْمُفید / صفحة 52
(7) بحار الأنوار / جلد 74 / صفحة 291
(8) سورة مطفّفین / آیة 26

منبع:سایت شبستان